Η λέξη Κυκεώνας προέρχεται από το ρήμα «κύκω» που σημαίνει αναμειγνύω, ανακατεύω.
Η σημερινή χρήση της λέξης, που έχει μάλλον αρνητική χροιά, δεν απέχει, μιας και μεταφορικά αναφέρεται στην ανακατωσούρα, το μπέρδεμα, το συνονθύλευμα ανόμοιων πραγμάτων, το χάος.
Τι ήταν όμως ο κυκεώνας και γιατί ήταν τόσος σημαντικός για τους Αρχαίους κατοίκους της Ελευσίνας και όχι μόνο; Ο κυκεώνας ήταν χυλός, με βάση το κριθαρένιο πλιγούρι και το αλεσμένο κριθαρένιο αλεύρι (πτισάνη), που αναμειγνύεται με νερό, κρασί ή γάλα, ξινόγαλο ή φρέσκο κατσικίσιο τυρί και στον οποίο προστίθενται βότανα, κυρίως βλήχωνας, ένα είδους μέντας, κοντινό στο φλισκούνι. Αναφέρεται στα αρχαία κείμενα ως “ μίγμα ή κράμα συγκειμένου εκ Πραμνείου οίνου, τύρου αιγείου κεκνησμένου και αλφίτων”.
Ήταν τονωτικό ρόφημα, αγαπητό στους αγροτικούς πληθυσμούς, που του απέδιδαν και θεραπευτικές ιδιότητες, κυρίως σε γυναικολογικά προβλήματα. Η παράδοση τού έχει δώσει μαγικές ιδιότητες, σε συνδυασμό με τη χρήση του κατά την διάρκεια των Ελευσίνιων Μυστηρίων προς τιμήν της θεάς Δήμητρας. Όταν η Δήμητρα έφτασε στην Ελευσίνα ψάχνοντας την κόρη της Περσεφόνη -που άνοιξε τη γη και την κατάπιε ο θεός του κάτω κόσμου, ο Πλούτων- οι κάτοικοι της περιοχής τής έδωσαν να δοκιμάσει κυκεώνα για να την ηρεμήσουν. Ακολουθεί η συνέχεια της ιστορίας με την εμπόδιση της βλάστησης της γης από την θεά, τον συμβιβασμό τελικά μεταξύ τους, με την μεσολάβηση του Ερμή, που έφερνε την Περσεφόνη για έξι μήνες κοντά στην μητέρα της. Η Δήμητρα επιτρέπει στη γη της Ελευσίνας να καρπίσει και οι κάτοικοι θεσμοθετούν τα Ελευσίνια Μυστήρια, κυρίαρχο θεσμό στην Αρχαία Ελλάδα που επιβίωσε μέχρι και τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους και επηρέασε πολλά άλλα μυστήρια στον Ελλαδικό χώρο, μέχρι τους βυζαντινούς χρόνους και τις μέρες μας.
Η πιθανή δράση του κυκεώνα ως ενθεογενούς (που οδηγεί σε κατάσταση έμπνευσης και καταληψίας) μελετήθηκε από τον χημικό΄Αλμπερτ Χόφμαν, που παρασκεύασε το LSD για θεραπευτικούς λόγους, μελετώντας τα φυτά του Θριάσιου Πεδίου. Η προσοχή του στράφηκε σε ένα παράσιτο της σίκαλης, το εργότιο. Χημικές ενώσεις του παρασίτου χρησιμοποίησε και για την παραγωγή του LSD, υπήρχε όμως σίκαλη την εποχή εκείνη; Τελικά το παράσιτο βρέθηκε και στο κριθάρι, βάση για την παραγωγή του κυκεώνα. Η μελέτη τριών επιστημόνων, του οικονομολόγου και φανατικού μυκητολόγου Γκ. Γουόσον που ερευνούσε τι έπιναν και έτρωγαν οι μύστες των Ελευσίνιων, του Κάρλ Ράκ, καθηγητή κλασσικών σπουδών και μελετητή των εκστατικών τελετών, και του Χόφμαν, κατέληξε σε ένα βιβλίο που συζητήθηκε πολύ και που τελευταία ανατυπώθηκε στην χώρα μας: «Ο δρόμος για την Ελευσίνα, αποκαλύπτοντας το μυστικό των μυστηρίων» είναι ένα βιβλίο που θέτει πολλά ερωτήματα αλλά και αναζητά τα συστατικά του κυκεώνα.
Ήταν τα ίδια συστατικά που αναφέρει ο Όμηρος στην Ιλιάδα του ή στην Οδύσσεια στον Ύμνο για την Θεά Δήμητρα; Στον κυκεώνα μήπως πρόσθεσε μέλι η Κίρκη, ως μαγικό φίλτρο για να αποπλανήσει τον Οδυσσέα; Οι εικασίες για τις ψυχο-ενεργές ιδιότητες του μύκητα Ερυσίβη, που μάλλον μόλυνε το κριθάρι, και η ζύμωσή του με το κατσικίσιο τυρί, θα πρέπει να είχαν «κάποιο» αποτέλεσμα. Ήταν κατά τους μελετητές ένα από τα ποτά που προτιμούσαν οι άνθρωποι σε διάφορες τελετές στο πέρασμα των αιώνων και που απαντούμε και σε άλλα γεωγραφικά απομακρυσμένα μέρη, σε τελείως διαφορετικές κοινωνίες. Το χρησιμοποιεί πάντως ως φάρμακο και ο Ιπποκράτης, ενώ ο Γαληνός του προσθέτει κύμινο, και ο Θεόφραστος, ο Πλούταρχος και ο Πλίνιος το αναφέρουν στα έργα τους.
